Wyniki badań naukowych dostarczają szeregu informacji, które mogą pomóc w zapewnieniu odpowiednio wysokiej czytelności tekstu w różnorodnych warunkach lektury. Jednocześnie czytelność pozostaje w znacznej mierze parametrem subiektywnym.
Niniejszy projekt stanowi przegląd wyników współczesnych badań czytelności pisma. Omówione informacje zostają zestawione z obserwacjami i doświadczeniami projektantów pisma i typografów.
Komunikacja, obok autoekspresji, stanowi jedną z podstawowych funkcji języka. Zgodnie z szeroką definicją, proponowaną przez słownik oksfordzki, komunikacja to udostępnianie lub wymiana informacji poprzez mowę, pismo lub przy użyciu innego medium. Jak zwracał uwagę Roman Jakobson, by komunikacja między dwiema osobami była możliwa, muszą one posługiwać się wspólnym kodem. Tym kodem może być język – a wraz z nim system jego zapisu.
Przebieg procesu komunikacyjnego opisuje model Shannona i Weavera. Model ten został pierwotnie opracowany na potrzeby technologii telekomunikacyjnych, później jednak, z uwagi na swój uniwersalny charakter, został rozszerzony do formy modelu ogólnego. Śledząc nakreślony w nim schemat, widzimy, jak biegnący od nadajnika sygnał, wchodząc w układ komunikacyjny, przemierza kanał łączący przekaźnik i odbiornik. Na tym etapie sygnał jest narażony na działanie tak zwanego szumu komunikacyjnego, mogącego powodować zniekształcenie informacji. Zniekształcenie to może prowadzić do wypaczenia treści, obniżenia lub całkowitego zaniku czytelności komunikatu.
Wystąpienie szumu, zakłócającego odbiór komunikatu wizualnego, może mieć związek zarówno z ograniczeniami widoczności, jak i z obecnością innych niż wzrokowe bodźców sensorycznych, absorbujących uwagę odbiorcy w chwili otrzymania komunikatu.
W wypadku pisma, możliwość odebrania i przyswojenia informacji jest warunkowana przez szereg silnie skorelowanych czynników, które mają wpływ zarówno na przebieg całego procesu czytania, jak i na czytelność samego tekstu.
Czytanie jest definiowane jako przekład symboli wizualnych na dźwięki, którym przypisywane są znaczenia językowe. Na proces ten składają się dwa główne obszary aktywności: dekodowanie obrazu i przypisywanie mu znaczenia. Pierwszy obszar obejmuje aspekty sensoryczne procesu czytania, związane z rozpoznawaniem znaków i słów. Są to: percepcja, rozróżnianie i rozpoznawanie kształtów. Drugi obszar określa mechanizmy kognitywne, dotyczące przypisywania znaczeń postrzeżeniom wzrokowym: przetwarzanie, rozumienie i zapamiętywanie informacji.
Czytelność może być natomiast rozumiana jako łatwość, z jaką dekodowane są postrzegane kształty. Dotyczy ona więc pierwszej fazy procesu czytania, związanej z przetwarzaniem bodźców wzrokowych i dekodowaniem znaków pisma.
Czytelność (ang. legibility; odróżnialność, rozpoznawalność znaków) – łatwość, z jaką identyfikowane są postrzegane znaki pisma. Dotyczy pierwszej fazy procesu czytania, związanej z przetwarzaniem bodźców wzrokowych i dekodowaniem kształtów.
Łatwość lektury (ang. readability) – poziom wygody, odczuwanej przez czytelnika w trakcie lektury.
Rozpoznawalność znaków ma bezpośrednie przełożenie na łatwość lektury.
Na percepcję wzrokową ogromny wpływ mają warunki środowiskowe. Czytelność tekstu zależy więc zarówno od wielkości liter, jak i dystansu dzielącego je od oka. Położenie tekstu względem środka pola widzenia warunkuje ostrość, z jaką widzimy litery. Ruchy gałek ocznych, częstość występowania i długość fiksacji oka zależą w niemałym stopniu od wielkości tekstu i jego rozświetlenia, a także od długości wiersza i wielkości interlinii. Do tego dochodzi rodzaj i natężenie oświetlenia, kontrasty barwne i wrażliwość oka na różne długości fal świetlnych. Nie bez znaczenia są także użyte media i warunki technicznej reprodukcji – w tym parametry nośników informacji mające wpływ na odbijanie lub emisję światła. W wypadku tekstów czytanych z dystansu, należy też zwrócić uwagę na zniekształcenia perspektywiczne i zaburzenia ostrości wywołane przez inne niż wymienione wyżej czynniki – na przykład warunki atmosferyczne, brak stabilizacji obrazu lub zmienną odległość od obserwatora.
Należy pamiętać, że wszystkie wymienione czynniki silnie na siebie wzajemnie oddziałują i żaden z nich nie powinien być rozpatrywany w oderwaniu od pozostałych. Natomiast znajomość tych mechanizmów oraz ich powiązań może być pomocna w określaniu poziomu czytelności, jaki może cechować dany tekst.
(Fragment rozdziału 1. Czytelność pisma. Wyniki badań czytelności
jako podstawa decyzji projektowych).
jako podstawa decyzji projektowych).
Książka Czytelność krojów pisma w systemach informacji wizualnej oraz rodzina krojów pisma Site to elementy rozprawy doktorskiej, przygotowanej na Wydziale Grafiki i Komunikacji Wizualnej Uniwersytetu Artystycznego im. Magdaleny Abakanowicz w Poznaniu. Autor: Robert Jarzec. Promotor: prof. dr hab. Krzysztof Kochnowicz. Recenzenci: dr hab. Ewa Satalecka, prof. PJATK, dr hab. Jacek Mrowczyk, prof. ASP w Katowicach.
